केहीदिन अघि होटल व्यवसायीको छाता संस्था पश्चिमाञ्चल होटल संघ पश्चिम नेपालका ठुला सहरमा ‘जाउँ है पोखरा’ अभियान लिएर पुग्यो । नेपालगञ्ज, धनगढी, महेन्द्रनगर र बर्दियामा अभियान चलाउँदै आन्तरिक पर्यटकलाई पोखरा घुम्न बोलाउने खास उद्देश्य संघको थियो । तर, त्यो अभियानका क्रममा आन्तरिक पर्यटक प्रवद्र्धनको भन्दा पनि बढी चर्चा भारतीय पर्यटक नेपाल आउन नपाएकोमा केन्द्रीत रह्यो ।

कोरोनो भाइरस संक्रमणले थलिएको पर्यटन क्षेत्र एकवर्षदेखि पाहुनाविहीन छ । पाहुनाविहीन अवस्थामा पनि होटलको ढोका खोेलेका व्यवसायीले यो बेला भारतीय पाहुना भित्रिने आँकलन गरेका थिए । व्यवसायीको आँकलन मात्र नभई भारतीय पाहुना यतिखेर नेपाल आउन चाहेका पनि छन, तर उनीहरुलाई निर्धक्क नेपाल भित्रिन दिनेगरि बोर्डर नखुल्दा आउन नसकेको व्यवसायीको गुनासो छ ।

यतिबेला भारतीय पाहुनाको लागि नेपाल आउने मुख्य सिजन मानिन्छ । भारतीय सहरमा अधिक गर्मि हुने हुँदा पनि भारतीयको ठुलो समुह सितल अनुभव लिन पोखरा, चितवन, काठमाडौं सहितका सहरमा घुमघामका लागि आउने गर्छन । घुमघामका बाहेक धार्मिक तीर्थयात्री पनि यो बेला नेपाल आउन खोज्छन् । यो बेला मुक्तिनाथ दर्शन गर्न जाने भारतीय तीर्थयात्रीको अघिल्ला वर्ष भीडभाड नै हुन्थ्यो । तर नाका नखुल्दा भारतीय पाहुना आउन नसकेको व्यवसायीले बताए ।

व्यवसायीका अनुसार कोरोनाको त्रास घट्दै जान थालेपछि भारतीय पाहुना नेपाल भित्रिन चाहेका थिए । हुन त भारतीय पाहुनाका लागि नेपाल घुमघामको सिजन बाह्ैमास भएपनि मार्चदेखि भारतीयको आगमन अधिक हुने गरेको छ । गर्मी बढ्न थालेसँगै मार्चदेखि भित्रिने भारतीयको आगमन जुलाईसम्म हुने गरेको व्यवसायी बताउँछन् । ‘यतिबेला प्रयाप्त भारतीय पाहुना नेपाल आउन चाहेका छन् । तर, नेपालले नाका खुलाएर भारतीय पाहुनालाई प्रवेश दिएन,’ पश्चिमाञ्चल होटल संघका पूर्वअध्यक्ष हरि शर्मा भन्छन, ‘बोर्डर खोल्न नेपालले नमानेको हो । नेपालले सिमा नाका खुला गरिदिने हो भने यो बेला भारतीय पाहुना आउनेछन् । भारतीय पाहुना आउन तयार छन, तर, आउनै दिइएन ।’ पश्चिम क्षेत्रका व्यवसायीले पनि बोर्डर नखोल्दा भारतीय पाहुना आउन नपाउँदा व्यवसाय चौपटक भएको गुनासो सुनाएको शर्माले बताए ।

शर्माका अनुसार यो बेला नेपाल भित्रिएका सिमित पाहुना नाकासम्म आफ्नै सवारीमा आउने गरेका छन् । त्यसपछि पैदलै नाका पार गरेपछि नेपाल छिरेर नेपाली सवारीमा गन्तव्यसम्म पुग्ने गरेका छन् । ‘अहिले भारतीहरु हिडेर नाका पार गरेका छन, तर उनीहरुलाई गाडीबाट आउन रोक लगाइएको छ,’ उनले भने, ‘गाडीबाटै आउजाउ गर्न दिने हो भने कोरोनाले थलिएको पर्यटन व्यवसायमा राहत थपिन्थ्यो ।’ भारतीयहरु सकेसम्म आफ्नै गाडीमा नेपाल आउन चाहने पनि उनले बताए । ‘बारम्बार गाडी बदल्नु झन्झट हो । आफ्ना गाडी हुनेले पनि लिएर आउन पाएका छैनन्,’ उनले भने, ‘नाका नखुल्दा झमेला भएको छ ।’

उनका अनुसार धेरै भारतीय पाहुनाले यो बेला घुम्न आउनका लागि सोधखोज पनि गरेका छन् । अहिले नेपाल आउन चाहनेमा अधिकांश धार्मिक पर्यटक त्यो बाहेक गर्मि छल्नका लागि पनि आउन खोजेका पाहुना पनि छन् । पोखरा, काठमाडौं, चितवन घुम्नेगरि आउन चाहेका थुप्रै पाहुना भएपनि उनीहरुलाई सहजै आउजाउ गर्न नदिँदा समस्या परेको शर्माले बताए । पोखरा आउने अधिकांश भारतीयले सुनौली र वीरगञ्ज नाका प्रयोग गर्छन । महाराष्ट्र भेगका भारतीय सुनौली र बंगाल, विहारतिरबाट आउनेले वीरगञ्ज नाका बढी प्रयोग गर्दथे ।

‘सरकारले भारतीय पाहुना भिœयाउनेगरि सकारात्मक संकेत देखाएन । यो बेला भारतीय भिœयाउन दिने हो भने पर्यटन क्षेत्र थोरै भएपनि रिकभर हुन्थ्यो,’ शर्माले भने, ‘मान्छे हिडेर आउन पाउने तर गाडी ल्याउन नपाउँदा पर्यटक आउन चाहेनन् ।’ आउनै चाहेका पाहुनालाई हिडेर नाका पार गर्न भनेपनि उनीहरुले झन्झट मानेको शर्माले बताए ।

पोखरा पर्यटन परिषद् (पिटिसी)का निवर्तमान अध्यक्ष चिरञ्जीवी पोखरेलले सहज रुपमा भारतीयलाई आउन नदिँदा पर्यटन व्यवसायीले लाभ पाउन नसकेको बताए । ‘गाडीमा आउन चाहेकालाई आउन दिइएन । बोर्डर खुलेको छ तर आफ्ना गाडी लिएर घुम्न आउन दिइएन,’ पोखरेलले भने, ‘हिडडुलका लागि बोर्डर खुलेको छ, तर, गाडीका लागि बन्द छ । त्यही भएर भारतीय पर्यटन बजारबाट अपेक्षा गरे अनुरुप लाभ लिन सकिएको छैन ।’ अहिले भारतीय पाहुना फाट्टफुट्ट आएपनि खुलमखुला रुपमा भित्रिन नपाएको उनले बताए ।

‘नेपाल सरकारले बोर्डर खुलाउने भनेपनि यातायाताका साधन लिएर आउने गरि माहोल बनाउन सकेन,’ उनले भने, ‘यो बेला प्रयाप्त भारतीय आउन चाहेका छ्न् । सहज रुपमा भित्रिन दिने हो भने यो बेला पोखरामा धेरै भारतीय भित्रिन्छन ।’ आफ्ना गाडीमा आउन नदिने र पैदल हिडेर वारपार गर्दा पनि सहज नहुँदा पनि भारतीय पाहुना आउन नचाहेको पोखरेलले बताए । ‘सरकारले नै नीतिगत रुपमा भारतीय पाहुना आउन पाउने गरि माहोल बनाउने हो भने पर्यटन आशालाग्दो अवस्थामा उकासिन्थ्यो तर, ढोका खोल्न दिइएन,’ उनले भने, ‘सकेसम्म पाहुना नै नआओस भन्ने चाहना सरकारले राख्यो ।’

राजनीतिक दलले हजारौ कार्यकर्ता भेला गराएर कार्यक्रम गर्न हुने, तर, भारतीय पाहुनालाई आउन नदिँदा व्यवसायीले समस्या भोगेको उनले बताए । ‘अरु सबै क्षेत्र करिब लिकमा आइसके, तर, पर्यटन क्षेत्र जोखिममुक्त हुन सकेन,’ होटल लेकसोरका संचालक समेत रहेका पोखरेलले भने ।

संघका अध्यक्ष विकल तुलाचन पनि नेपालीलाई भारत प्रवेशमा अवरोध नभएको तर, भारतीयलाई नेपाल प्रवेशमा सहजता नहुँदा पर्यटक भित्रिन नपाएको बताउँछन् । ‘फाट्टफुट्ट भारतीय भित्रिएका छन, तर, सहज छैन । स्थलमार्ग सहज हुन सकेन,’ तुलाचन भन्छन, ‘यो बेला निजी वा रिर्जभ गरेर भारतीय पाहुना समुहमा घुम्न आउने गरेका थिए, तर, यात्रु बोकेर भारतीय सवारीलाई नेपाल प्रवेश दिइएको छैन । समुहगत रुपमा आउने पाहुना आउन पाएनन् ।’ अहिलेको बोर्डर समस्या भारतमा नभई नेपालमा रहेको उनले बताए । ‘भारतमा समस्या छैन । नेपालीलाई भारत प्रवेशमा सहज छ, तर, भारतीयलाई नेपाल प्रवेशमा सहजता दिइएन,’ उनले भने ।

सिमित आन्तरिक पाहुनाको भरमा मात्र व्यवसाय चलायमान बनाउन सकिने अवस्था नरहेकोले पनि यो बेला भारतीय पाहुनाको आगमन जरुरी परेको तुलाचनले बताए । ‘भारतीय आउन पाउने हो भने व्यवसायीलाई राहत मिल्थ्यो । मुल बाटोमा पाहुना रोकिएपछि चलायमान हुनै सकेन,’ उनले भने, ‘आन्तरिक पाहुनाको भरमा मात्र व्यवसाय धान्न सकिने अवस्था छैन ।’

प्रकाशित: २७ फाल्गुन २०७७ १४:५९ बिहीबार

कोरोना संक्रमणको महामारीबाट प्रभावित देशको होटल तथा पर्यटन व्यवसाय पुनः तंग्रिन सक्ने सम्भावना प्रचूर भए पनि सीमासम्बन्धी सरकारको नीतिका कारण यसमा बाधा परेको होटल व्यवसायीको ठहर छ।

पहिला औद्योगिक र व्यापारिक पाहुनालाई लक्षित गरी खुलेका होटलले पछिल्लो समय लक्षित सेवाग्राहीको दायरा फराकिलो पार्दै लगेका थिए। यसै क्रममा पछिल्लो पाँच वर्षमा यहाँको होटल तथा पर्यटन व्यवसायमा लगानी झण्डै दोब्बर भएको छ। लक्जरी श्रेणीका होटलहरू यहाँ थपिएका छन्। पुराना होटलहरूले आफ्नो संरचना तथा व्यवस्थापनमा परिमार्जन र स्तरोन्नति गरेका छन्। बैंकेट र पार्टी सेन्टरहरू दर्जनको संख्यामा थपिएका छन्। स्तरीय रेस्टुरेन्ट पनि दर्जनौं थपिए।

कोरोना कालमा थलिएको यस्ता लगानीका व्यवसाय अहिले अवस्था समान्यतर्फ उन्मुख रहेको बेला पुनः लयमा फर्किन चाहेका बेला सरकारले सीमा नै औपचारिक रूपमा खुला नगरिदिएकोले आफूहरूको आशामा तुषारापात भएको होटल तथा पर्यटन व्यवसायी संघ पर्साका अध्यक्ष हरि पन्त बताउँछन्।

वीरगन्जका होटल तथा व्यवसायी अहिले पुनरुत्थानको वैकल्पिक खोजी रहेका छन्। मुख्य रूपमा लक्षित भारतीय पर्यटक अहिले सीमा बन्द हुँदा आउन पाएका छैनन्। अहिलेसम्म मुस्किलले धानिएका यहाँका होटलहरू अब बन्द हुने अवस्था आउन सक्ने पन्तले बताए। ‘होटलहरूले भारतीय पर्यटक तान्ने योजनामा अघि बढेका छन्। केहीले सीमावर्ती भारतीय क्षेत्रबाट विवाहका कार्यक्रम आयोजना गर्न आउने पाहुनालाई पनि लक्ष्य गरेका छन्,’ टाउन हल पार्टी प्यालेसका एक सञ्चालक भेलाप्रसाद कलवारले भने, ‘वीरगन्जमा अहिले स्तरीय होटल र पार्टी प्यालेसको कमी छैन। उनीहरूको लक्ष्य अनुसार वैवाहिक कार्यक्रमका लागि उपयुक्त पूर्वाधार खोज्दै भारतीयहरू यहाँ आउन थालेका थिए, त्यही बेला कोरोना सुरु भयो। अहिले सरकारले नै सीमा नाकामा औपचारिक प्रवेश रोकेको छ।’

पर्यटन पुनर्उत्थानको लागि साझेदारी

कोरोना महामारीका कारण थलिएको होटल व्यवसायलाई लयमा फर्काउन होटल तथा पर्यटन व्यवसायी संघले स्थानीय तह, प्रदेश सरकार र सम्बद्ध विभिन्न सरोकारवालासँग सहकार्य गर्न साझेदारीको अवधारणा अघि सारेको छ। प्रारम्भिक रूपमा वीरगन्ज महानगरपालिका र पर्यटनसम्बद्ध व्यावसायिक संगठनहरूसँतको सहकार्यमा पर्यटन पुनर्उत्थानका लागि साझेदारी कार्यक्रम सुरु भएको छ। गत बुधबार यस कार्यक्रमको उद्घोष गर्दै नेपाल र भारतका विभिन्न स्थानमा १६ वटा कार्यक्रम सञ्चालन गरिने जनाइयो।

कार्यक्रम अन्तर्गत भ्रमणका लागि विभिन्न प्याकेज तथा रुट निर्धारण गरिने र नेपालका विभिन्न स्थान तथा भारतका सीमावर्ती क्षेत्रमा गएर त्यसको प्रचारप्रसार गर्ने बताइएको छ। वीरगन्ज आसपास क्षेत्रको पर्यटकीय आकर्षणको समेत प्रचार गरी पाहुना आकर्षित गर्न होटल तथा पर्यटन व्यवसायीले यो कार्यक्रम ल्याएका हुन्।

नेपाल र भारतका सम्भावित क्षेत्र र वीरगन्ज आसपासका पर्यटकीय गन्तव्यहरूबीच सहसम्बन्ध विकास गरेर पर्यटन क्षेत्रलाई उकास्न सकिने महानगरका प्रमुख विजयकुमार सरावगी बताउँछन्।

‘कोरोनाका कारण बन्द गरिएको सीमा एक वर्षदेखि खुलेको छैन, मान्छे आउँदा कोरोनाको जोखिम नहुने, मालबाहक गाडी आउँदा पनि समस्या नहुने, निजी तथा यात्रुबाहक सवारी आउँदा मात्र कोरोना सर्ने झैं गरी सरकारले गाडी प्रवेश रोकेको छ,’ सरावगीले भने, ‘कोरोना नियन्त्रणको लागि हो भने यसको संक्रमण मान्छेबाट हुन्छ कि गाडीबाट ? यो साधारण सवाल हो।’

पुनरुत्थान कार्यक्रमले वीरगन्ज र आसपास क्षेत्रको होटल र पर्यटन व्यवसायको प्रवद्र्धनमा सहयोग पुग्ने विश्वास जनाउँदै उनले सरकारले पनि अब सीमा व्यवस्थापनसम्बन्धी वर्तमान नीतिमा पुनर्विचार गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ।

भारतबाट स्थलमार्ग भएर आउने पर्यटकलाई वीरगन्ज क्षेत्रमा केही दिन राख्न सक्ने गरी पर्यटकीय प्याकेज बनाउने योजना व्यवसायीले अगाडि सारेका छन्। तराई–मधेशमा पर्यटकीय सम्भावना रहेको र यसको प्रचारप्रसारमा मात्र कमी रहेको भिजिट मधेशका संयोजक ओमप्रकाश सर्राफले बताए। पर्यटन यस क्षेत्रकै समृद्धिको आधार बन्न सक्ने उनले दाबी गरे।

सीमा नाकाबाट अझै पनि सवारी साधनको आवागमन खुला नगरिएकाले भारतीय पर्यटक भित्र्याउन कठिन भएकोे व्यवसायीको गुनासो छ। सिमानामा आवागमन सामान्य जस्तै भइसकेको बेला सवारी साधनमात्र रोक्नुको औचित्य नरहेको होटल व्यवसायीको भनाइ छ।

प्रकाशित: ३ चैत्र २०७७ ११:२७ मंगलबार

पोखराको पर्यटन क्षेत्रमा आन्तरिक पाहुनाको चर्चा चल्न थालेको लामै समय भयो । पश्चिमाञ्चल होटल संघले त आन्तरिक पर्यटन प्रवद्र्धन गर्ने भन्दै वर्षेनी विभिन्न गन्तव्यमा ‘जाउँ है पोखरा’ अभियान नै चलाउँछ । पर्यटन व्यवसायीले बोलाए वा नबोलाएपनि पोखरामा एकतहमा आन्तरिक पर्यटक आइरहेका छन् । अबको केही समय आन्तरिककै भरमा पर्यटन व्यवसाय थेग्नुुपर्ने बाध्यतामा व्यवसायी पनि छन् ।

कोरोनाले थलिएको पर्यटन क्षेत्रलाई पछिल्लो समय आन्तरिक पर्यटककै सानो आकारले केही हदसम्म राहत दिएको व्यवसायीले बताईरहेका पनि छन् । थप आन्तरिक पाहुनालाई पोखरा घुम्न व्यवसायीले नै बोलाइरहेका पनि छन् । तर, के व्यवसायीले बोलाउँदैमा आगामि दिनमा प्रयाप्त आन्तरिक पर्यटक पोखरा आउलान त ? सरोकारवाला भन्छन्, ‘आन्तरिक पर्यटक अहिले पनि आइरहेका छन् । आगमनको यो आकार पछि गएर अवश्य पनि बढ्नेछ । तर, ठुलो आकारमा प्रयाप्त आन्तरिक पाहुना भिœयाउन केही न केही बहाना चाहिन्छ । तर, पोखराले त्यो बहाना बनाइदिन सकेको छैन ।’

कोरोनाका कारण शुन्यमा झरेको पर्यटनलाई ब्यूताउन आन्तरिक पर्यटनले सघाएपनि थप पाहुना भिœयाउन भने कुनै न कुनै बहाना बनाइदिनुपर्ने भएपनि अहिलेसम्म त्यो तयारी नै नगरिएको पर्यटन बोर्ड पोखराका प्रमुख काशिराज भण्डारी बताउँछन् । ‘अहिले पनि आन्तरिक पाहुना त आएकै छन् । कोरोनाको मार अघि पनि आएकै थिए । तर, अब ठुलो आकारमा आन्तरिक पाहुना चाहिने भएकोले त्यो आकार बढाउन भने पोखराले घुम्न आउने बहाना बनाइदिनुपर्छ,’ भण्डारीले भने, ‘अहिले त हामी खुल्यौ भनेर पोखराले भनेपछि आन्तरिक पाहुना आएका हुन् । कोरोना त्रासले लामो समय घरभित्र थुनिएका पाहुनाले घुम्ने बहाना बनाएका थिए । तर, सधैं यही अवस्था नहुन सक्छ, त्यसैले थप पाहुना भिœयाउन ठुलै पहल आवश्यक पर्छ ।’

भण्डारीका अनुभवमा अझै केही समय विदेशी पर्यटक भित्रिने अवस्था छैन । विदेशी नआउन्जेल आन्तरिककै भरमा थेगिनुपर्ने बाध्यता छ । तर, पोखराले आन्तरिक पाहुना भिœयाउनुपर्ने बाध्यतालाई सहज रुपमा लिएको उनले बताए । ‘आन्तरिक पर्यटकलाई घुम्न आउ भनेर मात्र हुँदैन, न त प्याकेज छ, न पाहुना तान्ने आकर्षक कार्यक्रम नै दिन सकिएको छ,’ उनले भने, ‘प्याकेज नै दिन नसकिएपनि कुनै बहाना बनाईदिनुपर्ने हो, त्यो पनि हुन सकेन ।’ अहिलेसम्म पोखरा घुम्न आउ भनेको भरमा आइरहेकोमा अब भने आकर्षक प्याकेज र कार्यक्रम दिनुपर्ने उनले बताए ।

‘एकपटक प्याकेजबारे जानकारी दिन्छौ, त्यसपछि एकवर्षसम्म सुस्ताउँछौ, तर, अब त्यो तरिकाले हुँदैन,’ भण्डारीले भने, ‘एकसाता, महिना, ६ महिना वा वर्षदिनको विशेष प्याकेज सार्वजनिक गर्दै आकर्षक कार्यक्रम दिन सकिन्छ । कार्यक्रम एकपटक घोषणा गर्ने र वर्षदिन गुपचुप बसेर पनि हुँदैन, पाहुनालाई बेलाबेला झक्झकाईदिनु पर्छ ।’ आन्तरिक पाहुनाले प्याकेज वा आकर्षक कार्यक्रमको ‘फिलिङस’ गर्न पाउनुपर्ने उनले बताए ।

पाहुनालाई प्याकेज बेचेर पैसा कमाउने नभई बोलाउने बहाना चाहिएको उनले बताए । ‘पोखराले आन्तरिक पाहुनालाई विशेष अफर दिएको छ भनेर भन्न सकिएन । अफरको सन्देश पनि पुगेको छैन,’ उनले भने, ‘पर्यटक बोलाउन कार्यक्रम चाहिन्छ वा आकर्षक थप्न सक्नुपर्छ । पाहुनाको संख्या बढाउने हो भने अब व्यवसायीले एकजुट भएर कार्यक्रम दिन सक्नुपर्छ ।’ पोखरा सुन्दर छ र घुम्न आउनु भनेर मात्र नआउने उनले बताए । ‘अहिले व्यवसायीले आकर्षक प्याकेज दिन चाहना नै देखाएका छैनन,’ उनले भने, ‘पर्यटन व्यवसायमा आवद्ध सबै क्षेत्र मिलेर अघि बढेमा सबैलाई लाभ मिल्छ । नत्र एउटा व्यक्ति वा संस्था लागेर दिगो हुँदैन ।’

पर्यटन व्यवसायीका अनुसार पोखराको पर्यटन क्षेत्रमा आन्तरिक पाहुनाको हिस्सा करिब ४० प्रतिशत पुगेको थियो । तर, कोरोना महामारीले त्यो आगमन शुन्यमा झरेकोमा अहिले बढेर १५ प्रतिशत हाराहारीमा उक्लेको छ । व्यवसायलाई चलायमान बनाउने हो भने आगमन बढाएर पहिलेकै आकारमा पु¥याउन जरुरी छ । तर, व्यवसाय चलायमान बनाउने गरि पाहुनालाई पोखरामा आकर्षण गर्न अहिले कुनै प्याकेज वा कार्यक्रम तय भएका छैनन । आन्तरिक पर्यटकलाई पोखरा घुम्न आउ मात्र भनिएको छ, तर, दिने के भन्ने निश्चित छैन ।

पश्चिमाञ्चल होटल संघका सह–कोषाध्यक्ष समेत रहेका माउन्ट कैलाश रिसोर्टका संचालक नरेश भट्टराई भन्छन, ‘आन्तरिक पर्यटकलाई पोखरा आउ भनेर मात्र आउँदैनन् । पाहुना तान्नेगरि हामीले नै प्याकेज दिन सकिएको छैन । एउटा होटल वा रेस्टुरेन्टले दिएको प्याकेजले प्रयाप्त हुँदैन ।’ व्यवसायीले मात्र नभई प्रदेश सरकार वा स्थानीय तहले पनि त्यो खालको प्याकेज दिन नसकेको उनले बताए । सरकारले दुईदिन छुट्टी दिएर कर्मचारीलाई घुम्न पठाउने भनेर घोषणा गरेर पनि लागु नगरेको तथा प्रदेश सरकारले विभिन्न प्रदेशमा गएर प्रवद्र्धन गरेपनि निरन्तरता नदिएको उनले बताए । ‘व्यवसायीका तर्फबाट दिएको छुटको बारेमा पनि नियमितजसो सन्देश पुगेन । एकपटक छुट घोषणा गर्छाै, तर, त्यसको निरन्तरताबारे मौन रह्यौ,’ भट्टराइले भने, ‘कार्यक्रम वा छुट एकपटक घोषणा गरेर मात्र हुँदैन, त्यसको निरन्तर जानकारी दिनुपर्छ । त्यसमा हामी चुकेकै हौ ।’

विदेशी पाहुना आउन अझै कम्तिमा एकवर्ष लाग्ने भएकोले पर्यटन क्षेत्रलाई चलायमान बनाउने हो भने आन्तरिक पाहुना नभई नहुने उनले बताए । ‘पोखराले दिने छुटको बारेमा पाहुनाले थाहै पाएनन् । निरन्तर रुपमा जानकारी दिनुपर्नेमा व्यवसायी पनि चुकेका छन,’ उनले भने, ‘कम्तिमा पाहुनाले त थाहा पाउनुपर्छ । तर, हामीले एकपटक सुचना दिएर वर्षदिनसम्म चुप बस्यौं ।’

पोखरा पर्यटन परिषद् (पिटिसी)का अध्यक्ष गोपि भट्टराई हरेकवर्ष पोखरामा आन्तरिक पाहुनाको आगमन बढ्दो रहेपनि त्यो आगमन अनुसार कार्यक्रम पस्कन नसकेको बताउँछन् । ‘प्रदेश सरकारले पनि चर्चा मात्र ग¥यो, कार्यन्वयन भएन, त्यस्तै होटल, ट्राभल लगायका व्यवसायिक संस्थाले पनि प्याकेज पस्केका छन । तर, एकीकृत रुपमा प्याकेज नआएकै हो,’ परिषद् अध्यक्ष भट्टराईले भने, ‘सस्तो लोकप्रियताका लागि प्याकेज घोषणा गरेका छौ । त्यसको निरन्तरतामा ध्यान दिएका छैनौ ।’ निश्चित समय तोकेर प्याकेज घोषणा गरेर बेलाबेला प्रचारप्रसार गर्नुपर्ने उनले बताए । अध्यक्ष भट्टराइले आन्तरिक पर्यटनकै भरमा अहिले व्यवसाय धानिनु परेकोले अझै कम्तिमा ६ महिनाका लागि भनेर विशेष प्याकेज ल्याउन पहल भईरहेको उनले बताए ।

कोरोनाले थलिएको पर्यटन क्षेत्र ब्यूँताउने भनेर संघीय सरकारले सातैवटा प्रदेशमा आन्तरिक पर्यटन पुनरुत्थान समिति (डिटिआरसी) गठन गरेको थियो । त्यही समितिका गण्डकी संयोजक अग्नी कँडेलले पोखराले बोलाउँदैमा पाहुना नआउने बताए । ‘अहिलेसम्म हामीले पोखरा घुम्न आउँ मात्र भनेका छौ । हामीले दिने कुरा बताएकै छैनौ,’ कँडेलले भने, ‘पाहुनाका लागि केही कार्यक्रम त पस्केका छौ । तर, त्यो प्रयाप्त छैन ।’ कँडेलका अनुसार विभिन्न व्यवसायिक संस्थाले पूर्व–पश्चिमका सहरमा गएर प्रवद्र्धनात्मक गतिविधि गरेपनि ती सबै एकैखालका छन् । वर्षेनी गरिने ती गतिविधि एकै प्रकृतिका छन, जसले पाहुनाको हिडडुलमा उत्तिसारो आकर्षण थप्न सकेका छैनन् ।

आन्तरिक पाहुनालाई पोखरा घुम्नै जानुपर्नेगरि आकर्षक कार्यक्रम दिन नसकेको उनले पनि बताए । ‘अहिलेको फुर्सदको समयलाई पनि हामीले उपयोग गर्न सकेनौ । व्यवसायी यो बेला फुर्सदमा छन् । तर, प्याकेज ल्याउने, कार्यक्रम तय गर्नमा चुकेकै छौ,’ उनले भने, ‘अहिले बाच्नुपर्ने अवस्था आएकोले बाच्नकै लागि पनि प्रयाप्त काम भएका छैनन् । व्यवसायी आफै कठिन अवस्थामा रहेकोले पनि आवश्यकता परे अनुसार जुट्न नसकिएको उनले बताए । ‘सरकारले डिटिआरसी बनायो, तर, त्यो अनुसार बजेट र कार्यक्रम दिन सकेन,’ कँडेलले भने, ‘बाहिरबाट हेर्दा ब्यापक जिम्मेवारी पाएजस्तो देखिन्छ । तर त्यो अनुसार हुन सकेको छैन ।’

प्रकाशित: २ चैत्र २०७७ १६:३३ सोमबार

सन् २०१८ मार्चमा १९ हजार दुई सय ६० विदेशी पाहुनाको हवाईजहाजबाट पोखरा आउजाउ भएको थियो। त्यो संख्या २०१९ मा १६ हजार आठ सय ८४ मा ओर्लेको थियो। त्यही आगमन २०२० को मार्चमा झनै कम भएर पाँच हजार १२ मा सीमित भयो। २०१८ को तुलनामा २०१९ मा घट्नुमा विशेष कारण थिएन। तर २०२० मा एकाएक ओरालो लाग्नुमा मुख्य कारण थियो–कोरोना भाइरस महामारीको सन्त्रास।

पर्यटन क्षेत्रले कोरोनाको मार खेप्न थालेको वर्ष दिन पुगेको छ। पोहोर यतिबेला पर्यटनमा करिब शून्यता आइसकेको थियो। विदेशी पाहुनाको हिँडडुल विश्वव्यापी रूपमा रोकिइसकेको थियो। विश्वव्यापी रूपमा कोरोना त्रास बढ्दै गएको र नेपालमै पनि लकडाउनको तयारी गर्दै सीमा नाका र अन्तर्राष्ट्रिय हवाई उडान बन्दको चर्चाले यतिखेर विदेशी पाहुनाको आगमन ठप्प भइसकेको थियो। पाहुनाको त्यो आगमन चैत ११ मा घोषित लकडाउनपछि त शून्यमै झरेको थियो।

त्यसयता पर्यटन क्षेत्र ब्युँतिन सकेको छैन। अहिले अन्तर्राष्ट्रिय हवाई उडान खुले पनि अझै विदेशी पाहुना भित्रिन थालेका छैनन्। सानो आकारको आन्तरिक पाहुनाको भरमा पर्यटन क्षेत्र जेनतेन खुलेको छ, तर धानिन नसकेको पर्यटन व्यवसायी बताउँछन्। एक वर्षपछि भाइरस संक्रमण कम भएर नेपालभित्रको आउजाउ केही सहज बनिसके पनि विदेशीका लागि यहाँसम्मको यात्रा सहज नहुँदा पर्यटन क्षेत्र चलायमान बन्न नसकेको पर्यटन व्यवसायी बताउँछन्।

पर्यटन बोर्डका पूर्वसदस्य टिकाराम सापकोटा भन्छन्, ‘पर्यटन क्षेत्रले लकडाउन हुँदा सुरुमा एक–दुई महिनाका लागि मात्र अप्ठेरो पर्ने ठानेका थिए। तर यो अप्ठेरो महिनामा मात्र सीमित नभई वर्षकै लागि रहने निश्चित भयो।’

उनका अनुसार कोरोनाको त्रासले विदेशी आउन रोकिन थालिसक्दा पनि पोहोर यतिबेला पर्यटन व्यवसायी उत्तिसारो हतास थिएनन्, कोरोनाको अप्ठेरो तत्कालै हटिहाल्ने अनुमान थियो। बढीमा एउटा सिजन खेर जाने आकलन थियो। तर त्यो हुन सकेन।

‘हामीले त बढीमा एउटा सिजन मात्र खेर जाला भन्ने अनुमान गरेका थियौं। तर यति जटिल अवस्था आयो कि पर्यटन व्यवसायी वर्षौं उठ्न नसक्ने गरी थलिए,’ सापकोटाले भने। लकडाउनको बढीमा ३–४ महिनासम्म पर्यटनमा मार पर्ने अनुमान भए पनि वर्ष दिन बितेकाले व्यवसायीमा निराशा देखिन थालेको उनले बताए। ‘सुरुका ३–४ महिना त व्यवसायीले व्यवसाय नै भुले। त्यसपछि पनि सकारात्मक संकेत नपाउँदा राहत खोज्दै सरकार र बैंकका ढोका ढकढकाउन बाध्य भयौं,’ उनले भने, ‘पर्यटनका लागि एक वर्ष थलिएरै बित्यो। अवस्था अझै नाजुक छ।’

२०२१ को अक्टोबरसम्म अलिअलि विदेशी नेपाल भित्रिन सक्ने सापकोटाको आँकलन छ। तर नर्मल हुन २०२३ लाग्ने सम्भावना रहेको उनले बताए। ‘धेरै मुलुकमा कोरोनाविरुद्धको खोप अभियानले आशावादी त बनाएको छ। तर पर्यटनको मूल स्रोत युरोपेली मुलुकमा अझै लकडाउन भइरहँदा आगामी सिजनसम्म पाहुना आइहाल्छन भनेर यकिनसाथ भन्न सकिन्न,’ उनले भने, ‘हाम्रो अनुमानमा आगामी सिजनसम्म आउन थाल्छन् कि भन्ने मात्र हो।’ व्यवसायीको आशा निराशामा परिणत हुँदै जाँदा कतिपयले पेसा नै परिवर्तन गर्नुपर्ने अवस्था आएको सापकोटाले बताए।

विदेशीको आगमन तत्काल हुने संकेत नपाएपछि व्यवसायीले अहिले आन्तरिकलाई खोज्न थालेको उनले बताए। हुन त आन्तरिकको महत्व पर्यटन क्षेत्रले बुझ्न थालेको केही वर्ष भए पनि अहिलेको अप्ठेरोमा थप भित्र्याउने पहल भइरहेको उनले बताए। त्यसबाहेक भारतीयसँग पनि व्यवसायी आशावादी छन्। ‘पहिले आन्तरिक चलायमान बनाउने हो, त्यसपछि भारतीय र चिनियाँ भित्र्याउन सक्ने हो सहज हुन्थ्यो,’ उनले भने।

सापकोटाका अनुसार एक वर्ष बित्दा पनि पोखरामा सबै होटल र रेस्टुरेन्ट पूर्ण रूपमा खुलेका छैनन्। जसोतसो खुलाएकाले पनि कमाएका छैनन्। होटल नखुलाउँदा झनै बढी नोक्सान खेप्नुपर्ने भएपछि घाटा कम खेप्न खुलाउन बाध्य भएको उनले बताए। ‘चलिरहेको होटलमा ताला लगाएर राख्दा झनै बढी नोक्सान हुन्छ। खोल्दा पनि सञ्चालन खर्च जुटाउन सकिन्न,’ उनले भने।

पर्यटन बोर्ड पोखराका प्रमुख काशिराज भण्डारी कोरोनाको एक वर्षमध्ये सुरुका केही महिना अप्ठेरो रहे पनि कात्तिकपछि ‘रिभाइभ’को बाटो पर्यटनले समातेको बताउँछन्। ‘अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटक नै नभएपछि पर्यटन क्षेत्र निकै नै कमजोर त देखिएको छ, तर आन्तरिकका कारण रिकभर पनि हुँदैछ,’ भण्डारीले भने, ‘विदेशी पाहुना नआएसम्म अपूरो रहिरहन्छ।’ पर्यटनमा ठूलो लगानी भएकोले विदेशी पाहुना नभई नहुने उनले बताए। ‘सबै होटल चल्न त विदेशी आउनैपर्छ, आन्तरिक पर्यटनले केही साथ मात्र दिएको हो,’ उनले भने, ‘शून्यमा ओर्लेको पर्यटन क्षेत्रलाई माथि उठाउन आन्तरिकले सघाएको छ। तर कमाउनका लागि विदेशी नभई हुँदैन।’

पर्यटनमा एक वर्षको घाटा पूर्ति गर्न अब भारतीय पाहुनालाई भित्र्याउन ढिलाइ गर्न नहुने उनले बताए। ‘एकैपटक युरोप, अमेरिकामा प्रवद्र्धन गर्नुभन्दा भारतबाट ल्याउन थाल्नुपर्छ। भारतीयलाई लक्षित गर्दै जाने हो भने पर्यटनलाई लयमा फर्काउन सहज हुन्छ,’ उनले भने, ‘एक वर्षसम्म घुम्न नपाएर पर्यटक गुम्सिएर बसेका छन्। अब बोर्डरलाई केही सहज बनाएर भारतीय भित्र्याउन पहल गर्नुको विकल्प छैन।’

एक वर्षको अवधिमा केही पर्यटन व्यवसायी पलायन भए पनि अझै आशावादी भने रहेको उनले बताए। आगामी सेप्टेम्बरसम्म पर्यटनले केही गति लिइसक्ने उनको अनुमान छ। ‘तर त्योभन्दा अगाडि नै पनि पर्यटन लयमा आउन सक्छ,’ उनले भने, ‘भारतीय र चिनियाँ पाहुना भित्र्याउन थाल्यौं भने सहज हुन्छ। सेप्टेम्बर नै कुनुपर्छ भन्ने लाग्दैन।’

प्रकाशित: १ चैत्र २०७७ १०:४३ आइतबार

सन् २०१८ मार्चमा १९ हजार २ सय ६० जना विदेशी पाहुनाको हवाईजहाजबाट पोखरा आउजाउ भएको थियो । त्यो संख्या २०१९ मा घटेर १६ हजार ८ सय ८४ मा ओर्लेको थियो । त्यही आगमन २०२० को मार्चमा झनै कम भएर ५ हजार १२ मा ओर्लेको थियो । २०१८ को तुलनामा २०१९ मा घट्नुमा विशेष कारण थिएन । तर, २०२० मा एकाएक ओरालो लाग्नुमा मुख्य कारण थियो–कोरोना भाईरस महामारीको सन्त्रास  ।

पर्यटन क्षेत्रले कोरोनाको मार खेप्न थालेको वर्षदिन पुगेको छ । पोहोर यतिबेला पर्यटनमा करिब शुन्यता आइसकेको थियो । विदेशी पाहुनाको हिडडुल विश्वव्यापी रुपमा रोकिइसकेको थियो । विश्वव्यापी रुपमा कोरोना त्रास बढ्दै गएको र नेपालमै पनि लकडाउनको तयारी गर्दै सिमा नाका र अन्तर्राष्ट्रिय हवाई उडान बन्दको चर्चाले यतिखेर विदेशी पाहुनाको आगमन ठप्प भईसकेको थियो । पाहुनाको त्यो आगमन चैत ११ गतेदेखिको लकडाउनपछि त शुन्यमै झरेको थियो ।

पर्यटनले कोरोनाको मार खेप्न थालेको वर्षदिन पुगेपनि अझै ब्यूँतिन सकेको छैन । अहिले अन्तर्राष्ट्रिय हवाई उडान खुलेपनि अझै विदेशी पाहुना भित्रिन थालेका छैनन् । सानो आकारको आन्तरिक पाहुनाको भरमा पर्यटन क्षेत्र जेनतेन  खुलेको छ, तर, धानिन नसकेको पर्यटन व्यवसायी बताउँछन् । एकवर्षपछि भाइरस संक्रमण कम भएर नेपालभित्रको आउजाउ केही सहज बनिसकेपनि विदेशी पाहुनाका लागि यहाँसम्मको यात्रा उत्ति सहज नहुँदा पर्यटन क्षेत्र चलायमान बन्न नसकेको पर्यटन व्यवसायी बताउँछन् ।

पर्यटन बोर्डका पूर्व सदस्य टिकाराम सापकोटा भन्छन्, ‘पर्यटन क्षेत्रले लकडाउन हुँदा सुरुमा एक–दुई महिनाका लागि मात्र अप्ठेरो पर्ने ठानेका थिए । तर, यो अप्ठेरो महिनामा मात्र सिमित नभई वर्षकै लागि रहने निश्चित भयो । किनकी पर्यटनले मात्र खेप्न थालेको वर्षदिन पुग्यो । अझै पहिलेकै अवस्थामा फर्किन सकेको छैन, तत्कालै फर्किने संकेत पनि छैन ।’ उनका अनुसार कोरोनाको त्रासले विदेशी आउन रोकिन थालिसक्दा पनि पोहोर यतिबेला पर्यटन व्यवसायी उत्तिसारो हतासिएका थिएनन्, किनभने किनभने कोरोनाको अप्ठेरो तत्कालै हटिहाल्ने अनुमान थियो । बढीमा एउटा सिजन खेर जाने आँकलन थियो । तर, त्यो हुन सकेन ।

‘हामीले त बढीमा एउटा सिजन मात्र खेर जाला भन्ने अनुमान गरेका थियौं, तर, यतिसारो जटिल अवस्था आयो की पर्यटन व्यवसायी वर्षाैसम्म उठ्नै नसक्ने गरि थलिन पुगे,’ सापकोटाले भने । लकडाउनको बढीमा ३–४ महिनासम्म पर्यटनमा मार पर्ने अनुमान आफुहरुको भएपनि वर्षदिन बितिसक्दा व्यवसायीमा निराशपन देखिन थालेको उनले बताए । ‘सुरुका ३–४ महिना त व्यवसायीले व्यवसाय नै भुले । तर, त्यसपछि पनि सकारात्मक संकेत नपाउँदा राहत खोज्दै सरकार र बैंकका ढोका ढकढकाउन बाध्य भयौं,’ उनले भने, ‘पर्यटनका लागि एकवर्ष थलिएरै बित्यो । अवस्था अझै नाजुक छ ।’

२०२१ को अक्टोबरसम्म अलिअलि विदेशी पाहुना नेपाल भित्रिन सक्ने सापकोटाको आँकलन छ । तर, नर्मल हुन २०२३ लाग्ने सम्भावना रहेको उनले बताए । ‘धेरै मुलुकमा कोरोना विरुद्धको खोप अभियानले आशावादी त बनाएको छ । तर पर्यटनको मुल श्रोत यूरोपियन मुलुकमा अझै लकडाउन भईरहँदा आगामि सिजनसम्म पाहुना आइहाल्छन भनेर यकिनसाथ भन्न सकिन्न,’ उनले भने, ‘हाम्रो अनुमानमा आगामि सिजनसम्म आउन थाल्छन् की भन्ने मात्र हो । तर, निश्चित छैन, आशैआशमा वर्षदिन बित्यो ।’ व्यवसायीको आशा निराशामा परिणत हुँदै जाँदा कतिपयले पेशा नै परिवर्तन गर्नुपर्ने अवस्था आएको पनि सापकोटाले बताए ।

विदेशीको आगमन तत्काल हुने संकेत नपाएपछि व्यवसायीले अहिले आन्तरिकलाई खोज्न थालेको उनले बताए । हुन त आन्तरिकको महत्व पर्यटन क्षेत्रले बुझ्न थालेको केहीवर्ष भएपनि अहिलेको अप्ठेरोमा थप भिœयाउने पहल भईरहेको उनले बताए । त्यसबाहेक भारतीयसँग पनि व्यवसायी आशावादी छन् । ‘पहिले आन्तरिक चलायमान बनाउने हो, त्यसपछि भारतीय र चिनियाँ भिœयाउन सक्ने हो सहज हुन्थ्यो,’ उनले भने ।

सापकोटाका अनुसार एकवर्ष बित्दा पनि पोखरामा सबै होटल र रेस्टुरेन्ट पूर्ण रुपमा खुलेका छैनन । जसोतसो खुलाएकाले पनि कमाएका छैनन । होटल नखुलाउँदा झनै बढि नोक्सान खेप्नुपर्ने भएपछि घाटा कम खेप्नका लागि भएपनि खुलाउन बाध्य भएको उनले बताए । ‘चलिरहेको होटलमा ताला लगाएर राख्दा झनै बढी नोक्सान हुन्छ । खोल्दा पनि संचालन खर्च जुटाउन सकिन्न,’ उनले भने ।

पर्यटन बोर्ड पोखराका प्रमुख काशिराज भण्डारी कोरोनाको एकवर्षमध्ये सुरुका केही महिना अप्ठेरो रहेपनि कात्तिक पछि ‘रिभाइभ’ को बाटो पर्यटनले समातेको बताउँछन् । ‘अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटक नै नभएपछि पर्यटन क्षेत्र निकै नै कमजोर त देखिएको छ, तर आन्तरिकका कारण रिकभर पनि हुँदैछ,’ भण्डारीले भने, ‘विदेशी पाहुना नआएसम्म अपुरो भने रहिरहन्छ ।’ पर्यटनमा ठुलो लगानी भएकोले विदेशी पाहुना नभई नहुने उनले बताए । ‘सबै होटल चल्न त विदेशी आउनैपर्छ, आन्तरिक पर्यटनले केही साथ मात्र दिएको हो,’ उनले भने, ‘शुन्यमा ओर्लेको पर्यटन क्षेत्रलाई माथि उठाउन आन्तरिकले सघाएको छ । तर, कमाउनका लागि विदेशी नभई हुँदैन ।’

पर्यटनमा एकवर्षको घाटा पूर्ति गर्न अब भारतीय पाहुनालाई भिœयाउन ढिलाई गर्न नहुने उनले बताए । ‘एकैपटक यूरोप अमेरिकामा प्रवद्र्धन गर्नुभन्दा भारतबाट ल्याउन थाल्नुपर्छ । भारतीयलाई लक्षित गर्दै जाने हो भने पर्यटनलाई लयमा फर्काउन सहज हुन्छ,’ उनले भने, ‘एकवर्षसम्म घुम्न नपाएर पर्यटक गुम्सिएर बसेका छन् । अब बोर्डरलाई केही सहज बनाएर भारतीय भिœयाउन पहल गर्नुको विकल्प छैन ।’

एकवर्षको अवधिमा केही पर्यटन व्यवसायी पलायन भएपनि अझै आशावादी भने रहेको उनले बताए । आगामि सेप्टेम्बरसम्म पर्यटनले केही गति लिइसक्ने उनको अनुमान छ । ‘तर, त्यो भन्दा अगाडि नै पनि पर्यटन लयमा आउन सक्छ,’ उनले भने, ‘भारतीय र चिनियाँ पाहुना भिœयाउन थाल्यौ भने सहज हुन्छ । सेप्टेम्बर नै कुनुपर्छ भन्ने लाग्दैन ।’

पर्यटन व्यवसायीको छाता संस्था पोखरा पर्यटन परिषद् (पिटिसी)का अध्यक्ष गोपि भट्टराई जेनतेन आन्तरिक पाहुनाको भरमा पर्यटन चलेको बताउँछन् । तर पर्यटन धानिएको नै भन्न नमिल्ने उनले बताए । ‘अहिले पोखराका होटलको अकुपेन्सी बढिमा १० प्रतिशत छ, त्यो सबै आन्तरिकको भरमा हो,’ उनले भने, ‘कठिन अवस्थामा आन्तरिक पर्यटकको साथ मिल्नु त सकारात्मक नै हो, तर, टिकाउ हुन विदेशी पाहुना नभई हुँदैन ।’

उनले पनि एकवर्षको अवधिमा कतिपय व्यवसायीले व्यवसायको घाटा बेहोर्न छाडेर घर फर्किएको बताए । ‘बैंकको ऋण तिर्नै नसक्ने अवस्था आएपछि केही व्यवसायी पलायन पनि भए । विदेशी पाहुना मात्र निर्भर व्यवसायी बढि पलायन भए,’ भट्टराईले भने, ‘अब छिमेकी देशका नाका खुलाएर सावधानी अपनाएर चीन र भारतका पाहुनालाई घुम्न बोलाउनुपर्छ । भारत र चीन हाम्रा पाहुना भित्रिने ठुला श्रोत हुन् । नेपाल घुमघाम सहज छ भनेर प्रचारप्रसार गर्नुपर्छ ।’

भारतीय पाहुना अहिले फाट्टफुट्ट आउन थालेपनि अब उनीहरुलाई सहजै भित्रिने माहोल बनाइदिनुपर्ने उनको भनाई छ । भट्टराइले एकवर्ष अवधिमा पर्यटकीय गतिविधि चलायमान बनाउने काममा राज्यबाट सहयोग हुन नसकेको र व्यवसायीले पनि ध्यान दिन नसकेको बताए ।